La feodalitat

Tà installar los Visigòts dens l’empèri en l’an 418, los Romans que balhèn tèrras au rei deus Visigòts. Aqueth, que'n tornava balhar ua part a un guerrièr tà’u perméter de hèr víver la sua familha, en contrapartida d’un jurament de fidelitat e de servici a la guèrra. Lo rei que demorava proprietari de la tèrra concedida e que la podèva tornar préner quan volèva tà balhar-la a quauqu’un d’aute. Aquesta tèrra que s’aperava fiu*. Qu’ei lo començament de la feodalitat.

Aumenatge

Se lo rei e balhava tèrras en fiu*, que’n podèva tanben balhar shens nada obligacion de servici. Que s’aperava ua tèrra libre. E qu’èran numerosas en Gasconha.

Que podèva tanben balhar beneficis tà recompensar a servidors. N’èran pas tèrras mes arrevenguts de peatges, de molins o de glèisas.

Lo poton de l'aumenatge

L’atribucion d’un fiu* que’s hasèva au parat de la ceremonia de l’aumenatge. Lo vassalh que s’ajolhava, que hicava las mans en las deu senhor e que jurava fidelitat e servici. Un còp hèit, vassalh e senhor que’s potoavan sus la boca.

Un notari que redigiva un contracte.

Lo rei qu’èra luenhec e qu’avèva besonh deus ducs e deus comtes qui èran sons vassalhs tà miar las suas guèrras. Qu’acordava l’ereditat deus fius* qui’s podèvan atau transméter de pair en hilh, quitament se la propietat e demorava au rei.

Los vassalhs qui consideravan que las tèrras èran lors, miavan entre d’eths guèrras privadas tà agranir las suas tèrras. Qu’atacavan glèisas e mongerias* tà recuperar tèrras balhadas per ajòus*, e drets com la desma*.

Au sègle 9^au, lo ducat de Gasconha que’s separava en tres comtats, lo de Gasconha qui era lo mei gran de tots, lo de Fesensac e lo d’Astarac. Que demoravan los vielhs comtats de Bigòrra, de Comenge e de Coserans.

Carta deus comtats e vescomtats

L’ereditat deus fius* permetèva aus comtes de partatjar las suas tèrras entre los hilhs tà crear vescomtats.

Lo comtat de Gasconha qu’ei a l’origina deus vescomtats de Maremne, de Buch, de Tartàs, de Marsan, de Gavardan, de Tursan, de Dacs, d’Orthe, de Bearn e de Labort.

Lo comtat de Fezensac qu’a balhat lo comtat d’Armanhac e los vescomtats de Gaure et de Fezensaguet.

Lo comtat d’Astarac qu’a balhat los vescomtats de Pardiac e de Manhoac. Las termièras* que cambiavan a cada maridatge o eretatge.

Los comtes e vescomtes qu’èran acompanhats de soldats fidèus qui hasèvan la guèrra a chivau. Com calèva crompar e entertiéner armas e chivaus, que balhavan tèrras aus cavalèrs en contrapartida d’un aumenatge e deu servici de guèrra.

Com los comtes un sègle abans, qu’obtengón l’ereditat de las tèrras e deus drets.

Ua mòta

Qu’obtengón tanben lo dret de bastir castèths qui èran de husta, apitats sus mòtas artificiaus. En mantuns endrets de Gasconha, que’s pòden trobar enqüèra mòtas d’aquera epòca.

Cada vilatge qu’avèva un senhor qui tenguèva los drets comunaus com lo molin de haria e lo horn tà còser lo pan. Los poblants* qu’èran obligats de serví’s deus comunaus a pena de confiscacion de la haria o deu pan. Lo senhor que’n tirava profieit.

Los paisans que pagavan au senhor lo ceis* qui èra un loguèr tà la maison e las tèrras qui cultivavan.

Quauques senhors que vadèvan hèra rics tà préner lo títol de vescomte com lo senhor de Montaner o lo de Pardalhan.

Vocabulari (Titre 3 Georgia 22 px)

Ajòus : aïeux

Ceis : cens (redevance foncière)

Desma : dîme

Fiu : fief (terre donnée avec contrepartie de service de guerre)

Mongerias : monastères

Poblants : habitants

Termièras : limitas territoriaus