La lenga gascona
Quan invadín la Gasconha, los Romans qu’amièn* ua lenga, lo latin. Romans e letraherits* qu’utilizèn aqueth latin, mes lo pòple aquitan que continuè de parlar la sua lenga.
Ne coneguem pas la lenga de qui parlavan mes qu’èra pròcha de la deus Ibèrs en Espanha.
Los Ibèrs qu’escrivèvan com ac amuisha aqueth tèxte deu sègle 4au abans la nosta epòca mes ne podem pas enténer la sua significacion.
Dab lo temps, lo pòple que devèva parlar tot dia un latin mesclat d’aquitan. Los Visigòts e los Vascons qu’amièn* mots navèths e parlars navèths. Fin finala, de tot aquò que neishó la lenga gascona.
Lo gascon escriut
Costumas d'Agen
Lo gascon qu’ei conegut a travèrs deus tèxtes escriuts. Au sègle 9au, que trobam tèxtes latins on s’i pòden legir mots, expressions o frasas en gascon.
Los prumèrs tèxtes sancèrament* escriuts en gascon que son deu sègle 11au. Que son cartas* autrejadas* per senhors com lo Fòr d’Auloron de 1080 o la carta* de Cornelhan dens lo Gèrs de 1142 (ací contra la carta* de la vila d’Agen en 1199). Que son tanben cartularis* de mongerias* o actes notariats.
Los Gascons qu’escrivèvan tanben literatura e poesia. Lo mei famós trobador qu’ei lo Duc Guilhèm IX de Peitius (1071-1126).
Jaufré Rudel
Qu’i avó tanben Jaufré Rudel qui èra comte de Blaia (1113-1170) o Marcabrun vadut a Auvillar (1110-1150) qui escrivó :
A la fontana del vergier
on l'erb'es vertz josta‧l gravier
a l'ombra d'un fust domesgier
en aiziment de blancas flors
e de novelh chant costumier
trobey sola ses companhier
selha que no vol mon solatz
À la fontaine du verger
Où l'herbe est vert(e) près du gravier
À l'ombre d'un bois familier
Dans le confort des blanches fleurs
Et du nouveau chant coutumier
Se trouvait seul(e) sans compagnie
Celle qui ne veut me (con)soler
Los trobadors, o mes sovent los jonglaires que viatjavan d’un castèth a l’aute tà cantar poesias e jogar musica en Occitania tota e en las corts deus reis de Navarra, d’Aragon e de Catalonha. La crotzada deus Albigés qu’escobè* aqueth moviment literàri.
Francés e... gascon
En l’an 1539, lo rei de França decidí que los actes oficiaus deverén estar redigits en francés.
Qu’èra l’epòca d’un navèth moviment de renavida literària en Gasconha dab autors deus famós com Pey de Garròs, Arnaud de Salette o Joan Giraud d’Astròs.
Lo gascon que demorè escriut com lenga oficiala en Biarn dinc a la Revolucion francesa de 1789. Quauques notaris que s’en servín dinc a l’an 1815.
A maugrat de non póder pas estar mes utilizat en los actes oficiaus de l’administracion, lo pòple que continuè d’escríver e de parlar lo gascon.
Uei lo dia, lo gascon que demora escriut e parlat. Que i a emissions de ràdio e de television en gascon.
Sèrgi Clò-Versalhes
Vocabulari
Amièn : amenèrent
Autrejadas : octroyées (accordées)
Carta : charte (acte écrit par lequel le seigneur accorde des privilèges)
Cartulari : cartulaire (recueil de documents officiels comme des titres de propriété ou des privilèges)
Escobè : balaya
Letraherits : lettrés (gens savants)
Mongerias : monastères
Sancèrament : complètement