L'epòca deu Neolitic

Lo Neolitic qu’ei l’epòca on los òmis preïstorics cambièn lo lor biais* de vita. Que descobrivan l’agricultura, domesticavan las bèstias e’s sedentarizavan.

Après lo hred deu Paleolitic, lo climat que cambiè un còp mei en s’adocir. Los òmis que bastivan maisons de tèrra e de husta* arregropadas en vilatjòts. Que semiavan blat*, civada* e balharc*. Que domesticavan lo can, la craba, lo moton, lo pòrc, lo chivau e lo buèu. Tà's vestir qu’utilisavan teishuts* que fabricavan.

Un petroglife en la montanha de Arudi

A la debuta deu Neolitic, lo climat que s’ei escalorit. Alavetz, los cassos eusas*, mes acostumats au climat mediterranèu, que possavan a Bossens en Comenge. E com hasèva tròp de calor en las planas, los pastors que pujavan en montanha pr’amor la ièrba i era verda e grassa tau bestiar. Que i vivèvan tota l’annada e que’s pòden véder un drin pertot traças de la lor vita com corraus* de pèiras o petroglifes. Un petroglife qu’ei un dessenh gravat sus ua peira.

Mes tard, quan la montanha e vadó hreda dab cajudas de nèu, que hasèvan baishar los tropèths en las vaths pendent l’ivèrn e que tornavan pujar en montanha l’estiu. Qu’inventavan atau l’amontanhatge*.

Los pairbons que contan enqüèra istoèras e legendas qui parlan d’aqueth temps hòrt ancian.

Un segador dab la sua sèga

En las planas on cultivavan cerealas, los òmis deu Neolitic que perfectionavan las suas atrunas* en polir lo silex utilisat.

Qu’inventavan la sèga* tà segar las cerealas que semiavan e d’autas atrunas* utiles tà l’agricultura e lo neurissatge.

Ua terralha deu Neolitic

Tà conservar la lèit o las granhas l’ivèrn, que fabricavan terralhas*. Que molèvan* lo gran tà’n hèr haria dab duas pèiras.

Lo Neolitic, qu’ei tanben l’epòca on los òmis bastivan monuments de pèiras. Que pensam qu’èra per rasons religiosas.

Las pèiraquilhadas que son monuments quilhats de dret. Los cromlècs que son cercs de pèiras quilhadas. Las pèira-taulas o dolmèns que son taulas sus duas pèiraquilhadas qui èran cobèrtas de tèrra e qui podèvan servir de tombas.

Pèiraquilhada suu planèr de Gèr en Biarn

Cromlèc en Bascoat

Pèira taula de Bartrès en Bigòrra

Sèrgi Clò-Versalhes

Vocabulari

amontanhatge : transhumance
atruna : outil
balharc : orge
biais : manière
blat : blé
casso eusa: chêne vert ou yeuse
civada : avoine
corrau : parc pour les bêtes
husta : bois
molar : moudre
sèga : faucille
teishut : tissu
terralha : poterie