L'empèri Franc
Lo rei Papin « lo Brac* » que realizè l’unitat deu reiaume deus Francs.
Tà susvelhar los Gascons tostemps trebatents*, que creè en 751 lo ducat d’Aquitània (entre Lèira e Garona) e lo ducat de Gasconha (entre Garona e Pirenèus). Que’s pensava èster tranquille.
Los Gascons causín Lop coma Duc, hilh deu Duc Eudes qui emparè* Tolosa deus Sarrasins en l’an 721.
Mort de Rotland
Carlesmanhe, hilh de Papin « lo Brac », que’s hasó emperaire deus Francs.
Que miè ua armada en Espanha contra los Sarrasins de Saragossa. Tau tornar que passè lo pòrt de Roncesvals.
Com avèva cremat Pampalona, los Vascons emboscats qu’ataquèn l’arrèrgarda de l’armada on se morí lo Duc Rotland en l’an 778.
Un aute còp, Carlesmanhe qu’enviè lo son hilh en Espanha dab ua armada. Aqueth, que passè per Dacs tà anar atacar Saragossa. Tau tornar, tà non pas estar atacat peus Vascons, qu’amiè hemnas e mainats vascons com ostatges, liberats un còp l’armada passada.
Carlesmanhe, qu’enviè mantuns còps los Ducs de Tolosa tà guerrejar en Espanha contra los Sarrasins.
Los territòris conquesits que formèn la Marca Ispanica.
Comtes qu’estón nomats tà deféner las vaths pirenencas de la Marca Ispanica qui, dab lo temps, vadón los reiaumes de Navarra, d’Aragon e de Barcelona.
En l’an 799, los Vikings venguts d’Escandinavia, ataquèn los paises deu nòrd de l’Euròpa. Arribats per la mar dab Drakkars, que barquejèn a contrabriu sus los fluvis e los arrius tà atacar vilatges, glèisas e mongerias*. Que se’n tornèn dab bona presa e esclaus.
Un drakkar
En 844 e 845 que naviguèn sus Garona e Ador. Que sacamandejèn Bordèu, Vasats, Baiona, Lectora, Tolosa, Auloron e Tarba. L’an d’après, que tornèn atacar Bordèu e un còp mei Bordèu e Tolosa en 863.
Lo Duc Guilhèm Sans de Gasconha que’us bató en l’an 988 a la famosa batalha de Taller, au ras de Sent Sever.
Carlesmanhe que volèva unificar los pòples deu son gran empèri e favorizar lo comèrci. Que creè ua navèra moneda qui demorarà utilizada mes de 1 000 ans : la Liura qui hasèva 20 Sòus e 240 Dinèrs.
Totas las pèças de moneda estampadas dinc a la Revolucion francesa de 1789 que’s son servidas deu sistèma de Carlesmanhe : 1 Escut que valèva 3 Liuras, 1 Ardit* que valèva 3 Dinèrs, 1 Blanc que valèva 10 Dinèrs….
Lo dret d’estampar moneda qu’estó venut a quauques senhors e avèsques poderós.
En Gasconha que i avó lo Dinèr Morlan estampat peus vescomtes de Biarn, lo Dinèr Tolsan estampat peus comtes de Tolosa e lo Dinèr Agenés estampat per l’avèsque d’Agen. Que'n tirèn un gran profièit.
Los mercadèrs biarnés qui anavan tà Tolosa tà véner sau e telas de lan, que devèvan cambiar los Dinèrs Morlans tà crompar Dinèrs Tolsans. A cada còp, los cambiaires que se’n guardavan ua comission. Qu’èra la madeisha causa quan lo monde e viatjavan en Euròpa abans l’Euro qui ei ua moneda comuna.
Sèrgi Clò-Versalhes
Vocabulari
Ardit : liard
Emparè : protégea
Mongeria : monastère
Papin lo Brac : Pépin le Bref
Trebatent : turbulent