La Glèisa en Gasconha
La cristianizacion de la Gasconha que comencè au sègle 4au per missionaris venguts d’Africa e de Siria : Sever, Clar, Lupèrc, Orens, Saturnin, qui balhèn la sua especificitat a la Glèisa gascona.
Lo crisme de la glèisa de Montsaunès (31)
Bèth temps a, lo crisme qu’arremplaçava la crotz en las glèisas. Batias* que’s hasèvan per trempèra* e non pas per aspersion. Que balhavan dus noms aus nins : lo son e lo de son pair (Sans Guilhèm, Sans Garcia). Las hemnas qu’estón numerósas au demiei deus Sants martiris : Quitèira a Aira, Fausta a Vic de Fesensac…
En l’an 451, l’emperaire roman Marcianius [Marcien en francés] balhè aus avesques la carga de s’ocupar deus praubes e deus malauts. En contrapartida, emperaire e nòbles que balhèn tèrras qui son lo començar deu riquèr de la Glèisa.
La Desma*, qui ei la detzau part deus arrevenguts*, estó creada en l’an 571 e estenuda per Carlesmanhe au son empèri sancèr en l’an 800.
La mongeria d'Artós
Ducs e Comtes de Gasconha fondèn mongerias* tà desvelopar lo país.
Monges que hasón tèrras navas*, que bastín bòrdas, molins, pesquèrs e horns.
Qu’arregropèn monde en vilatges, çò que permetèva de susvelhar lo país.
Mantuns còps, mongerias qu’èran fortificadas e monges que podèvan hèr la guèrra. Lo comte d’Armanhac, Bernat « Tuma palhèrs » que fondè la mongeria de Sent Mont en l’an 1036, pr’amor l’Armanhac n’avèva pas nada vila fortificada tà guardar lo país.
Ua pagina deu Beatus
La mei grana mongeria de Gasconha qu’èra la de Sent Sever aperada « Cap de Gasconha ». Guilhèm Sans la reviscolè* après la batalha de Taller en l’an 988 contra los Vikings.
Los monges letraherits que fabricavan manuscrits beròi illustrats com lo famós « Beatus ».
La Gasconha avèva la particularitat d’aver abadias laïcas qui èran propietat de personas qui n’èran pas religiosas. Lo proprietari qu’avèva lo títol d’abat, que nomava lo curè, que tocava la desma*, e qu’avèva plaça d’aunor a la missa.
Après l’empèri deus Francs, lo poder que passè aus Ducs, Comtes e senhors qui’s hasèvan la guèrra shens cès e bruslavan cuelhudas, tuavan bestiar, sacamandejavan glèisas e mongerias. Alavetz, la Glèisa que creè la « Patz de Diu » qu’emparava* los monges e los praubes, empachava de guerrejar la dimenge e dias de hèsta religiosa, puish deu dimèrcres ser au diluns maitin.
Un pelegrin o romiu de Sent Jacme
Au sègle 4au, la Glèisa que desvelopè lo culte deus Sants e los romivatges* de cap a Roma e Jerusalèm.
En l’an 813, que descobrín en Espanha la tomba de Sent Jacme. Que bastín ua glèisa a Compostèla e los romius arrecotín* de pertot. Los prumèrs qu’èran los Gascons qui guerrejavan ad aqueth temps contra los Sarrasins.
La Glèisa bastí espitaus e maisons suus camins e aus pòrts de montanha tà arcuélher los romius qui atravessavan la Gasconha e portavan lo bordon* e la coscolha.
Vocabulari
Arrecotir : parvenir
Arrevenguts : revenus
Batias : cérémonies du baptême
Bordon : Les pèlerins de Saint-Jacques avaient un bâton (bordon) et un coquillage (coscolha)
Desma : dîme
Emparava : protégeait
Mongeria : monastère
Nava : neuve, ici har tèrras navas = défricher des terres
Reviscolè : ranima, redynamisa
Romivatge : pélerinage
Trempèra : immersion (on plonge le corps du baptisé dans l’eau)