(Ua carta de costumas
La prumèra carta coneguda qu’ei la d’Auloron, escriuta en l’an 1080. Cartas qu’èran autrejadas* a la hondacion de sauvatèrras, castèthnaus e bastidas on èran precisats los drets deus poblants e deu senhor.
Bernat VI comte d’Armanhac autregè la carta de Castèthnau de Ribèra baisha lo 1er de noveme de 1309.
Lo comte que balhè aus poblants lo dret d’emplegar peisheders*, aigas, bòscs e camins shens pagar nada taxa. Que podèvan caçar e pescar. Tà facilitar lo comerci, ne devèvan pas pagar nat peatge en Bigòrra.
Un tròç de la carta redigida en gascon de l’epòca:
I. Item, for et costume es el Castetnau d'Aribera, que lou senhor los deu jurar sober los Santz Evangelis, que het lor sera bon senhor e dret e leyau, et los tiera e los observara los fors e las costumes e los deffenera de totz maux et de totas gens a son leyau poder.
II. Item, aprez ladicta besiau lo deu jurar senhoria, que seran au senhor bons e dretz e leyaus a lors leyau poder…
En temps de guèrra, lo comte que s’encargava d’entertiéner ua guarda en la tor e los poblants devèvan har guait de nueit sus la muralha. Lo comte que s’encargava tanben de fabricar e d’entertiéner los portaus e los devantaus de hèr ; los poblants que s’encargavan de la pòrta de husta.
Los poblants devèvan au comte 3 dias de servici armat au despéner* de la vila. Si per cas hasèvan domaus, ne’n podèvan pas èster tenguts arresponsables pr’amor qu’aubedivan au senhor.
Lo comte ne podèva pas arrestar e retiéner nat poblant sonque se lo gahava suu hurt* o per cas de crimi de sang. Se los òmis deu comte e’s pelejavan dab un poblant e lo herivan*, lo comte pagava 150 sòus e sonque 5 sòus s’èra ua macada*.
Se un poblant ne tuava un aute, que devèva quitar la vila a mens de pagar 15 sòus au comte, 5 sòus a la vila e 300 sòus aus eretèrs. Se non pagava pas e s’èra gahat, qu’èra sepelit* viu en devath deu mort.
Lo qui forçava la maison d’un vesin devèva pagar 18 sòus a cada estatjant* e 60 sòus au comte. Lo qui tuava un poblant e qui demorava en la vila shens acòrdi dab la familha, devèva pagar 60 sòus au comte e 5 sòus a la vila per cada nueit qui demorava. Se quauqu’un l’ajudava, que devèva pagar 60 sòus au comte per cada nueit.
Quan tienèva justícia, lo comte tocava 3 sòus, 4 dinèrs e la vila 20 dinèrs a cada esmenda. En cas de plaga de sang, lo senhor tocava 110 sòus, la vila 5 sòus e lo nafrat* 50 sòus.
Los jurats e lo jutge devèvan cambiar cad’an e jurar enter las mans deu comte. Los ancians elegivan aus navèths. La justícia e’s tenguèva a Castèthnau mes los planhents podèvan aperar-se’n davant lo comte.
Quan un poblant èra citat davant la justícia e se no’s presentava pas lo tresau dia, que devèva pagar 5 sòus 3 dinèrs au comte e 20 sòus a la vila. Se non se presentava pas lo navau dia, que tornava pagar l’esmenda. Lo tresau còp, que devèva pagar 60 sòus au comte e 5 sòus a la vila.
Per cas de deutes, nat ne podèva penherar* linçous e pelhas d’un poblant.
Que i avèva un mercat. Lo comte e los jurats susvelhavan las ventas e las mesuras.
Que podèvan confiscar lo vin se las mesuras èran faussas. Se quauqu’un mesclava aigua dab lo vin que devèva pagar 5 sòus d’esmenda.
Lo panissèr ne podèva pas ganhar mes de 2 sòus per quarteron de hroment, lo carnissèr un dinèr per sòu, e devèva pagar ua esmenda de 5 sòus se vendèva maishanta carn.
Lo qui entrava au castèth dab bueus tà véner au mercat, devèva pagar ua sestèra* de gran, un dinèr tà un sol bueu, un barrolh* per carga de lenha, 5 barrolhs* per car, lo cap e los pès de ua vaca morta.
Sèrgi Clò-Versalhes
Vocabulari
au despéner de : aux frais de
autrejadas (autrejar) : octroyées
barrolh : bûche
gahava (gahar) suu hurt : prenait en flagrant délit de vol
estatjant : habitant
herivan (herivar) : blessaient
macada : contusion
nafrat (nafrar) : blessé
peisheders : pacages
penherar : saisir
sepelit (sepelir) : enseveli
sestèra : setier (mesure utilisée au Moyen-Âge)