Monges e mongerias
En Gasconha, i avèva seuvas*, marescs e lanas. Tà valorar lo país e susvelhar los poblants, lo rei de França, lo Duc d’Aquitània, lo comte de Gasconha e los senhors hondèn* mongerias sus tèrras qui èran balhadas. Guilhèm Sans de Gasconha hondè*, eth medish, 10 mongerias !
Au sègle 10au, la pèira arremplaçava la husta* tà bastir glèisas e mongerias.
L’art roman vengut de Catalonha enlà qu’ei arreprensentat en Gasconha per dus estiles :
- lo de Lengadòc qui toquè* Tolosa, Comenge e Coserans,
- lo de Navarra qui toquè los autes parçans de Gasconha com la glèisa de Nogaròu ací contra.
Los monges mes famós èran los Cistercians qui s’espandín* en l’Euròpa tota. Que devèvan èster praubes, pregar 7 còps per dia e un per nuèit, e tribalhar 7 òras cada dia en minjar sonque un repèish per dia.
Los convèrs* que hasèvan lo tribalh de la tèrra. A còps, los camps èran luenhècs e un monge seguiva tà non pas deishar los convèrs shens pregàrias ni sacraments.
Que hasèvan l’aumoina en balhar viòca* aus praubes qui’s presentavan a la pòrta. Que balhavan l’ospitalitat a’us qui volèvan dromir. Qu’arcuelhèvan lo visitor de jolhs, demandavan la sua benediccion, pregavan dab eth en la glèisa e lo miavan a l’ostaleria de la mongeria.
Qu’èran especialistas de l’idraulic. Que bastivan banius* taus molins, canaus tà adaigar*, canalizacions tà l’aiga correnta, olas* tà har viéner peish.
Que bastivan molins de haria, batanèrs*, sarraders* o de martinejar. Qu’espleitavan minas de hèr, salinas e bòscs.
Quan èran tròp numerós, los monges se n’anavan hondar* ua mongeria navèra. La mongeria de Berdoas hondè* la de Valbuena en Castilha en 1143, la de Huerta en Aragon en 1144 e la de Gimont en 1143 qui balhè era medisha las de Huesca e de Rueda en Espanha.
Las lors mongerias que s’aperavan comanderias. Los beneficis èran enviats en Espanha o en Orient tà pagar los espitaus qui ajudavan los romius* e pagar los soldats qui guerrejavan contra los Turcs.
Com calèva hèra de moneda, que melhoravan* l’agricultura, hasèvan resèrvas qui ajudavan a neurir lo monde, hasèvan los banquièrs.
En 1307, lo rei de França arrestè tots los templèrs, confisquè tèrras e moneda e los condamnè a estar cremats. Lo cardinau Arnaut d’Aux, vadut a L’Arromieu dens lo Gèrs, presidí lo procès. En Gasconha qui dependèva deu rei d’Anglatèrra, los templèrs estón sauvats.
En aqueths temps, que i avèva dus Papas a Roma de 1159 a 1176. Mes tard, de 1309 a 1377, que i avèva un Papa a Roma e un aute a Avinhon. Lo prumèr Papa que s’installè a Avinhon s’aperava Clamenç V, qu’èra gascon e vadut a Vilandraut en Gironda.
Vocabulari
banius : canaux
batanèrs : foulons ou moulins fouleurs (pour fouler les draps)
canaus tà adaigar : canaux d’irrigation (adaigar : inonder)
convèrs : monge qui n’èra pas sosmetut a la Règla màger de l’Ordi e qui hasèva los trabalhs
s’espandín (espandí's) : se répandre
espitalèrs : hospitaliers (ordre de chevalerie)
hondèn (hondar) : fondèrent
husta : bois
melhoravan (melhorar) : améliorer
neurivan (neurir) : nourrir, élever
olas : bassins
romius : pélerins
sarraders :garde-manger
seuvas : forêts
templèrs : templiers (ordre religieux et militaire)
toquè (tocar) : toucher
viòca : nourriture