Monges e mongerias

En Gasconha, i avèva seuvas*, marescs e lanas. Tà valorar lo país e susvelhar los poblants, lo rei de França, lo Duc d’Aquitània, lo comte de Gasconha e los senhors hondèn* mongerias sus tèrras qui èran balhadas. Guilhèm Sans de Gasconha hondè*, eth medish, 10 mongerias !

Au sègle 10^au, la pèira arremplaçava la husta* tà bastir glèisas e mongerias.

L’art roman vengut de Catalonha enlà qu’ei arreprensentat en Gasconha per dus estiles :

- lo de Lengadòc qui toquè* Tolosa, Comenge e Coserans,
- lo de Navarra qui toquè los autes parçans de Gasconha com la glèisa de Nogaròu ací contra.

Los monges mes famós èran los Cistercians qui s’espandín* en l’Euròpa tota. Que devèvan èster praubes, pregar 7 còps per dia e un per nuèit, e tribalhar 7 òras cada dia en minjar sonque un repèish per dia.

Com èran obligats de pregar 7 còps en lo dia, ne podèvan pas tribalhar en dehòra de la mongeria. Qu’èran pescaires, panissèrs, haures, tanaires, tisnèrs o sabatèrs.

Los convèrs* que hasèvan lo tribalh de la tèrra. A còps, los camps èran luenhècs e un monge seguiva tà non pas deishar los convèrs shens pregàrias ni sacraments.

Que hasèvan l’aumoina en balhar viòca* aus praubes qui’s presentavan a la pòrta. Que balhavan l’ospitalitat a’us qui volèvan dromir. Qu’arcuelhèvan lo visitor de jolhs, demandavan la sua benediccion, pregavan dab eth en la glèisa e lo miavan a l’ostaleria de la mongeria.

Que semiavan de tot, neurivan* bestiar de tota traca e hasèvan vin.

Qu’èran especialistas de l’idraulic. Que bastivan banius* taus molins, canaus tà adaigar*, canalizacions tà l’aiga correnta, olas* tà har viéner peish.

Que bastivan molins de haria, batanèrs*, sarraders* o de martinejar. Qu’espleitavan minas de hèr, salinas e bòscs.

Quan èran tròp numerós, los monges se n’anavan hondar* ua mongeria navèra. La mongeria de Berdoas hondè* la de Valbuena en Castilha en 1143, la de Huerta en Aragon en 1144 e la de Gimont en 1143 qui balhè era medisha las de Huesca e de Rueda en Espanha.

Que i avèva tanben monges soldats qui protegivan los romius* qui anavan a Jerusalèm : los espitalèrs* e los templèrs* qui eran numerós en Gasconha.

Las lors mongerias que s’aperavan comanderias. Los beneficis èran enviats en Espanha o en Orient tà pagar los espitaus qui ajudavan los romius* e pagar los soldats qui guerrejavan contra los Turcs.

Com calèva hèra de moneda, que melhoravan* l’agricultura, hasèvan resèrvas qui ajudavan a neurir lo monde, hasèvan los banquièrs.

En 1307, lo rei de França arrestè tots los templèrs, confisquè tèrras e moneda e los condamnè a estar cremats. Lo cardinau Arnaut d’Aux, vadut a L’Arromieu dens lo Gèrs, presidí lo procès. En Gasconha qui dependèva deu rei d’Anglatèrra, los templèrs estón sauvats.

En aqueths temps, que i avèva dus Papas a Roma de 1159 a 1176. Mes tard, de 1309 a 1377, que i avèva un Papa a Roma e un aute a Avinhon. Lo prumèr Papa que s’installè a Avinhon s’aperava Clamenç V, qu’èra gascon e vadut a Vilandraut en Gironda.

Vocabulari

banius : canaux

batanèrs : foulons ou moulins fouleurs (pour fouler les draps)

canaus tà adaigar : canaux d’irrigation (adaigar : inonder)

convèrs : monge qui n’èra pas sosmetut a la Règla màger de l’Ordi e qui hasèva los trabalhs

s’espandín (espandí's) : se répandre

espitalèrs : hospitaliers (ordre de chevalerie)

hondèn (hondar) : fondèrent

husta : bois

melhoravan (melhorar) : améliorer

neurivan (neurir) : nourrir, élever 

olas : bassins

romius : pélerins

sarraders :garde-manger

seuvas : forêts

templèrs : templiers (ordre religieux et militaire)

toquè (tocar) : toucher

viòca : nourriture