La patz deus aulhèrs

En la montanha, las estivèras* èran proprietat comuna deus poblans de las vaths. Que i amassavan lenha e hasèvan pèisher* lo bestiar. Pro viste, los poblans passèn acòrdis dab los de las vaths vesias tà partatjar las estivèras*, los camins tà pujà’i e las aigas. Aqueths acòrdis asseguravan la patz entre los aulhèrs.

Los poblans de las vaths d’Aragon e de Navarra, qui volèvan hèr pèisher* lo lor bestiar on la ièrba èra mes verda, passèn tanben de taus acòrdis. Qu’atravessavan la vaths vesias tà anar aus mercats e a las hèiras*.

Qu’anavan véner frutas, lan, metaus e sau. Que crompavan blat, vin, husta, teishuts e bèstias (mulas especiaument).

Los acòrdis mei importants que son los de 1171 entre las vaths de Luishon e de Lavedan, de 1187 entre las vaths d’Aspa e d’Aussau, de 1258 entre las vaths d’Aussau e de Barètges, de 1294 entre Banhèras, Tarba e Ibòs.

Dab los Espanhòus, los de 1314 entre las vaths de Sent Savin e de Panticosa, de 1328 entre las vaths d’Aussau e de Tena, de 1355 entre las vaths de Varetons e de Roncal, de 1384 entre las vaths de Barètges e de Bielsa, de 1390 entre las vaths de Barètges e de Brotò.

Lo registre deus acòrdis de Barètges

Los acòrdis fixavan las termièras de las estivèras* e plaçavan hitas*. Que precisavan los drets d’usatge deus peisheders, deus camins e de las aigas. Qu’instituivan lo dret de carnau* qui permetèva de confiscar ua bèstia qui divagava. Que precisavan las esmendas a pagar en cas de batsarras* e de heridas* entre aulhèrs. Si per cas, un aulhèr condemnat non podèva pas pagar l’esmenda, la vath sancèra pagava tad eth per solidaritat. Jutges èran nomats per cada vath e devèvan arbitrar las pelejas, confiscar las bèstias e fixar les esmendas.

França, Aragon e Navarra creèn taxas sus las mercaderias qui passavan e installèn peatges. Mes los poblans de las vaths obtengón la libertat deu comèrci entre d’eths. En 1315, lo Comenge obtengó lo dret de libre comèrci dab la vath d’Aran. En 1355, los de Vicdessòs e de la Vath Ferrera obtengón tanben aquera libertat.

Mes tard, per temps de guèrras entre los reiaumes, los acòrdis entre las vaths portèn obligacion de’s prevénguer* quan soldats s’apressavan* e de non pas guerrejar entre las vaths. Los reis qu’arrespectavan aqueths acòrdis especiaus.

Au sègle 16^au, los reis de França e d’Espanha negocièn acòrdis mes largs.

L’acòrdi deu Plan d’Arrem en 1513 arregropava 11 vaths de França e 8 d’Espanha. Lo de 1514 pertocava 3 vaths biarnesas e 6 vaths espanhòlas.

Pendent las guèrras entre França e Espanha, Espanhòus sacamandegèn* Gavarnia en 1523, Cauterets en 1643, Heas en 1708, Luishon en 1711. Los poblans de las vaths n’i participèn pas, mes que s’avertín de la venguda deus soldats e que s’ajudèn quan bèstias èran panadas*.

Los acòrdis que demoran tostemps vius. En país Quint, los Francés hèn pèisher sus tèrras espanhòlas. La vath d’Aussau, en França, que demora partatjada entre las vaths de Barètges e de Brotò.

Cada an, desempuish l’acòrdi de 1328, los de Varetons que balhan tres vetèras* a’us de Roncal, lo 12 de julhet a la Pèira Sent Martin en Biarn.

Sèrgi Clò-Versalhes

Vocabulari

Apressà’s : s’approcher
Batsarra : bagarre
Carnau : saisie ; dret de carnau : droit de saisie
Estivèra : estive (pâturage en montagne)
Hèira : foire
Herida : blessure
Hita : borne
Panar : voler
Pèisher : paître
Prevénguer : prévenir
Sacamandejar : saccager
Vetèra : velle (vetèth : veau)