Darrèras guèrras de religion
Lo rei de França Enric IV, lo noste Enric per tots los Gascons, que balhè las suas tèrras a la corona de França en 1607, sauv las tèrras on èra sobiran. Qu’estó assassinat a París lo 14 de mai de 1610. Lo son hilh Loís qui avèva sonque ueit ans e mieja que’u succedí dab lo nom de Loís XIII. Lo 25 de deceme de 1615, que’s maridè a Bordèu dab Anna d’Àustria, hilha deu rei d’Espanha.
En 1617, los catolics de Bearn que demandèn de restablir la religion catolica mes los protestants arrefusèn. Lo rei qu’arribè dab ua armada en 1620. Lo 15 d’octobre, qu’èra a Pau, lo 17 a Navarrencs.
Per edicte deu 19 d’octobre de 1620, passat a Pau, lo rei restablí la religion catolica en Bearn, arrestaquè la Navarra, lo Bearn, lo Donezan (petit país sobiran en Arièja) e los drets sus Andòrra a la corona de França.
Que creè lo Parlament de Navarra e qu’i arrestaquè la crampa de Navarra de Sent Pelai e la Sola.
Lo gascon demorava lenga oficiau en Bearn. Com i avèva navèths trobles, ua auta armada estó enviada. Que prenó Ortès, Nai, Auloron, Sauvatèrra e Pau e que restablí la patz.
Pr’amor de’quò, los protestants que’s susmautèn. La Rochelle que’s constituí en republica e Montauban que s’armè contra lo rei. Las operacions que’s passèn deu costat de la Garona. En octobre de 1622, lo rei que confirmè l’Edicte de Nantes e la patz que tornè.
Lo rei Loís XIII
En mai de 1635, Bordèu e Agen que’s susmautèn contra ua navèra taxa suu vin en un temps de maishantas cuelhudas*. Qui avó morts. La susmauta que tornè en junh e ganhè Tolosa, Peireguers e Peitius.
En 1648, que i avó un còp mei maishantas cuelhudas*. Lo blat mancava en quauques províncias. Lo governador de Guiana que balhè l’autorizacion d’enviar blat, mes lo Parlamant de Bordèu qu’arrefusè. Que i avó barricadas, combats entre los de Bordèu e l’armada reiau. Fin finala, lo rei qu’acordè la sua patz en deceme de 1649.
En 1650, lo Prince de Condé, tant per tant sortit de preson, arribè a Bordèu qui’s susmautè dab d’autas vilas. Que començava « La Fronda », guèrra civila miada per los princes contra lo poder reiau qui s’ahortiva. Lo rei qu’assietgè Bordèu qui aubrí las soas pòrtas lo 5 d’octobre.
Lo Prince de Condé
Condé que tornè tà Bordèu tostemps susmautat en seteme de 1651. Las vilas a l’entorn que seguín Condé e lo Parlament, sauv Lengon e Condom. Condé que passè un acòrdi dab los Espanhòus ta’us deishar lo pòrt e la vila de Borg contra moneda e la liberacion deus presoèrs de la guèrra de Catalonha. Atau, 1 200 soldats e 1 000 cavalièrs qu’entrèn dens l’armada de Condé.
L’armada deu rei que partí d’Agen e qu’anè de cap a Bordèu. Lo Duc de Gramont partit de Baiona que miè ua auta armada.
Los soldats de « La Fronda » ataquèn Miradors, Condom e Castèthgelós. Qu’estón batuts a Astafòrt. Navius de guèrra reiaus qu’entrèn en Gironda en heurèr de 1653.
Lo castèth Trompette qui defenèva Bordèu
Borg que’s rendó lo 7 de julhet, Liborna lo 17, Bordèu lo 30. L’« Omeda » de Bordèu, atau aperada pr’amor que los gavidaires* s’amassavan devath oms*, s’acabè dab la redicion oficiau de Bordèu lo 3 d’aost de 1653.
Quan se morí Loís XIII en 1643, lo son hilh Loís XIV que’u succedí. En 1659, qu’estó signat a Baiona lo « Tractat deus Pirenèus » qui fixava la termièra* entre França e Espanha. Lo rei que’s maridè dab Maria-Teresa d’Espanha a Sent Joan de Lutz lo 9 de junh de 1660.
Vocabulari
cuelhuda : récolte
gavidaire : dirigeant, chef
om : orme
termièra : frontière