Gascons en America
Pendent las guèrras de religion, los protestants que volón crear colonias en America tà húger* las persecucions. La prumèra colonia que s’establí a Rio, au Brasil, de 1555 a 1560 mes ne s’escadó* pas.
La Florida francesa
En 1562, lo capitani Joan Ribault que creè un fòrt en Florida. Que se’n tornè en França tà demandar ajuda e deishè 28 soldats qui’s pelegèn* dab los Indians.
En 1564, tres vaishèths* que partín e los soldats creèn Fòrt Carolina. En 1565, sèt navèths vaishèths dab 600 colons qu’arribèn en Florida. Qu’encontrèn los Espanhòus qui volèvan acaçar los Francés installats cap vath de las lors colonias. Ua tempèsta que destrusí los vaishèths e los marins qui ac podón se refugièn sus l’isla de Matanza on estón massacrats peus Espanhòus.
Domenic de Gourgues
D’autes Espanhòus qu’ataquèn Fòrt Carolina lo 20 de seteme e massacrèn los colons. Las veudas deus soldats e deus colons qu’escrivón au rei de França ta’u demandar de hèr justícia, mes aqueth ne responó pas.
Alavetz, Domenic de Gourgues, un Gascon vadut au Mont, qu’empruntè moneda tà pagar tres vaishèths qui’u mièn* en Florida tà venjar los colons.
Que partí de Bordèu en aost de 1567. Ajudat per los Indians, que massacrè tots las Espanhòus e destrusí los fòrts. Tornat a Bordèu, qu’estó hòrt hestejat*.
Tà arremborsar los emprunts, que venó a la vila de Bordèu los canons pres aus Espanhòus. Lo rei de França ne disó pas arrén e Domenic de Gourgues se devó escóner* mantua annada. Los Francés que tornèn en Florida en 1719 dab la conquista de la vila de Peniscòla que devón deishar en 1726.
Samuèl Champlain dab Indians
Los Bascos de Sent Joan de Lutz, Ciborra e Baiona que caçavan baleas e pescavan moruas a l’entorn de Tèrra-Nava en America deu nòrd. Que s’installèn a Tadossan, lo prumèr vilatge canadian. Que caçavan tanben tà vénder perissas*.
Los Francés que colonizèn lo Canadà a comptar de 1534. La vila de Quebèc qu’estó creada en 1608.
Lo rei Enric IV que balhè lo monopòli de la venta de perissas* au S. de Mons. Antanlèu, que i avó pelejas* dab lo capitani Darache, un Basco installat desempuish bèra pausa e qui hasèva comèrci de perissas*. Après dus procès, un acòrdi qu’estó trobat en 1633.
Ua fregata a Bordèu
Los escambis dab lo Canadà se hasèvan au començar dab lo pòrt de La Rochelle. A comptar de 1740, Bordèu qu’enviè 30 vaishèths per an au Canadà, La Rochelle 19 e Baiona 11. Francés Bigot, intendent deu rei au Canadà de 1748 a 1760 e vadut a Bordèu qu'ajudava hòrt.
Bordèu que s’especializè dens lo comèrci dab las Antilhas e sustot l’isla de Sent Domenge on èran numerós los Bigordans. A comptar de 1763, quan los Anglés tornèn a la França l’isla de Goré, au Senegal, lo comèrci deus esclaus que’s desvolopè. Bordèu qu’estó lo tresau pòrt après Nantes e La Rochelle dab 14 viatges per an.
Isla de Sent Domenge
L’isla de Sent Domenge (partida de l’oèst) qu’èra francesa desempuish 1626. Miquèu Etchegorria de Sent Joan de Lutz qu’atacava los vaishèths espanhòus. En 1696, M. de Pointis dont la familha èra de Comenge, ataquè la partida espanhòla de l’isla qui estó balhada a la França en 1697.
L’isla que vadó la principau productora de sucre. En 1701, que comptava 51 sucrerias. En Bigòrra, mantun lòc que rapèran aquera epòca : lo lòc aperat « l’America » entre Ibòs e Bordèras, « Lo torn deus Americans », passejada a Vic de Bigòrra.
Vocabulari (Titre 3 Georgia 22 px)
Escàder : réussir
Escóner : cacher
Hestejar : fêter
Húger : fuir
Miar : mener
Pelejà's : se disputer (peleja : dispute)
Perissa : fourrure
Vaishèth : bateau, vaisseau