La Revolucion Francesa
Lo reiaume de França qu’èra endeutat e las cuelhudas* qu’èran de las maishantas en mei d’ua provincia per causa de hred e de ploja. Lo rei Loís XVI que decidí de convocar los Estats Generaus deu reiaume qui s’amassèn en mai de 1789.
Lo quasèrn de la comnautat de Sanós
En cada provincia, las comunautats que redigín quasèrns de doléncia qui estón arregropats per senescaucia*. En mei d’un lòc, qu’ei un grop de notables qui redigín los quasèrns e que demorava sonque a las comunautats d’escríver lo lor nom.
Lo Bearn que pensè non pas enviar quasèrns pr’amor no’s sentiva pas concernit peus Estats Generaus puishqu’avèva una cort sobirana.
Deputats deus tres ordis qu’estón enviats a Versailles dab los quasèrns. Lo 17 de junh que’s proclamèn Assemblada nacionau puish Constituanta, e lo 14 de julhet que’s prenón La Bastille.
Au mes de julhet, que disón bandolèrs acaçats de Paris o vienguts d’Espanha qu’arribèn tà massacrar lo monde. Milícias que’s formèn dens los vilatges ; las campanas que truquèn e lo monde que s’estugèn. Que’s calmava au cap de 3 o 4 dias. Lo 4 d’aost, l’Assemblada que suprimí los privilègis ancians.
Lo 14 de deceme, los deputats que creèn las navèras municipalitats dab arrepresentants elegits. Atau que s’acabè lo temps deus Estats, deus consòls e de las comunautats de las vaths de la montanha qui’s gerivan en autonomia.
Despartaments perpausats lo 29 de seteme de 1789
Lo 22 de deceme, après mantua peleja, 83 despartamants qu’arremplaçavan las ancianas provincias e senescaucias*. L’administracion de la França qu’èra hòrt simplificada. Un sol cambiament e’s hasèva quan Napoleon creè lo Tarn e Garona.
La Desme* qu’estó suprimida au gran contentèr de hèra de monde. Los bens de la Glèisa qu’estón nacionalisats e venuts. Quan barrèn las mongerias*, que i avón trobles a Casèras e Rius. Los avescats* de Sent Bertrand, Lombèrs, Rius, e Sent Léser qu’èran suprimits.
En julhet de 1790 se votè la Constitucion civiu deu clergat qui devèva jurar fidelitat a la Nacion. La màger part deus curès gascons qu’emigrèn en Espanha.
Lo 21 de genèr de 1793, lo rei qu’estó guilhotinat a Paris. L’Euròpa tota que desclarè la guèrra a la França qui lhevè 300 000 soldats dab hèra de dificultats en Gasconha.
Enròtlament deus volontaris
La guèrra contra l’Espanha que començè lo 7 de mars de 1793. Lo generau Sahuguet partit de Castilhon en Coserans qu’invadí la vath d’Aran. D’autes soldats partín de Luishon.
Las halhas de la Sent Joan qu’estón prohibidas per non pas estèr con·honudas dab senhaus d’alèrta. Desertaires qu’èran numerós. Lo 22 de seteme de 1793, duas companhias sancèras deu batalhon d’Arièja que passèn en Espanha dab los joens de Sèish. Lo Marquís de Binòs acusat de’us aver ajudats qu’estó guilhotinat a Sent Guironç lo 7 d’octobre. Lo generau Moncey que prenó Bilbo e Vittoria. La patz qu’estó signada lo 22 de julhet de 1795.
Que i avèva trobles a l’Isle de Baish e en los vilatges vesins en octobre de 1795. Miats per curès qui arrefusavan de jurar fidelitat a la Nacion, paisans que herín* agents municipaus, ataquèn maisons, bruslèn cuelhudas* e nafrèn* boscassèrs*. Los soldats que restablín l’ordi en abriu de 1796. Mes navèths trobles que començèn en Armanhac.
Los fidèus deu rei que’s susmautèn* a Tolosa lo 4 d’aost de 1799. Ua armada de 10 000 soldats per sonque 1 000 fesils qu’ocupè la plana tolosenca, lo Gèrs e l’Arièja mes qu’estó des·hèita a la batalha de Montrejau lo 20 d’aost. A Bordèu, la susmauta* que miè a l’arrestacion de 4 000 personas dont 11 condemnadas.
Sèrgi Clò-Versalhes
Vocabulari
avescat: évêché
boscassèr: forestier
cuelhuda: récolte
Desme: Dime (impôt sur les bénéfices levé sur les chrétiens et les juifs)
herir: blesser
mongeria: monastère
nafrar: blesser
senescaucia : sénéchaussée (entité térritoriale)
susmauta: soulèvement ; susmautà's: se soulever