Prosperitat au 2au Empèri
Napoleon qu’abdiquè en 1814 mes que tornè au poder tres mes, en 1815. Los navèths reis de França Loís XVIII, Carles IX e Loís-Felip 1èr ne podón manténguer la monarquia qui cessè en 1848. Lo govèrn desmonedat que creè l’impòst deus 45 centimes (per 1 Franc d’impòst, lo monde pagavan 1 franc 45 centimes). Los paisans qu’arromegavan*.
Los departaments susmautats en arroi
Lo 8 de noveme, un agent deus impòsts que’s presentè a Tilhac (canton de Mielan dens lo Gèrs) tà penherar* ua cavala. Antanlèu, ua tropa de 400 paisans que’s formè tà sauvar la cavala.
En abriu, soldats qu’èran enviats a Malabat tà ajudar a crubar l’impòst mes qu’estón acaçats peus poblans. Lo jutge arribat a Malabat qu’estó arcuelhut per ua tropa de paisans qui forcèn lo jutge e los gendarmas qui l’acompanhavan a se’n tornar a pè tà Vilacomdau. Los gavidaires* qu’estón arrestats e condemnats. Qui avèva trobles a Rabastens, Tarba e Lorda.
La dusau Republica e l'escòla
La 2au Republica qu’estó proclamada lo 24 de heurèr de 1848. Loís Napoleon Bonaparta qu'estó elegit president de la Republica. Aqueste que’s hasó l’emperaire de 1852 a 1870.
Loís Guizot que hasó la lei de 1833 qui obliguè las comunas de mes de 500 poblants a aubrir ua escòla.
Victor Duruy que creè en 1867 las escòlas de mainadas e balhè subvencions a las comunas tà que l’escòla e sia a gratis tà tots.
Qu’organizè l’escòla en tres nivèus, creè las caishas de las escòlas e las borsas tà estudiar.
Un aute ministre, Jules Ferry, que completè la lei de Victor Duruy en 1881 e 1882 en rénder l’instruccion obligatòria, e l’escòla a gratis e laïca. Que desvolopè l’ensenhament deu francés e organizè la caça a las lengas de França parladas peu pòble.
La dusau Republica e los pins
Las Lanas en 1830
En las Lanas, que i avèva pinhadars* au long de la Mar Grana e gravèrs en dehens de las tèrras. Desempuish bèra pausa, lo pin maritime que serviva a tiéner las ròcas (dunas) de sable qui mudavan* dab lo vent e cobrivan maisons e vilatges. Las Costumas de Dacs deu sègle XV que prevedèvan dejà semiars de pins tà fixar las ròcas.
En 1733, lo S. Ruat que semiè pins qui estón bruslats en seguir per paisans qui volèvan gardà's las tèrras tà las aulhas. Nicolas Bremontier que s’i escadó en mantun endret. Ua lei de 1857 qu’organizè lo semiar deus pins en las Lanas, çò qui’s hasó dab dificultats dab los paisans qui perdèvan atau lo lor biais de víver (la màger part qu’èran aulhèrs e hasèvan pèisher en los comunaus).
Los camins de hèr en Gasconha
La dusau Republica e los camins de hèr
Napoleon III que bastí camins de hèr. En 1870, lo hialat cobriva 20 000 quilomètres.
En Gasconha, la linha de Bordèu a Tolosa qu’aubrí enter 1856 e 1857, la de Tolosa a Baiona enter 1862 e 1867, la de Bordèu a Baiona de 1854 a 1865, la de Morcens a Banhèras de 1857 a 1859, la de Pau a Auloron en 1883.
Lo camin de hèr que favorizava los mercats mes que facilitè tanben l’exòde deus paisans de cap a la vila.
Napoleon III e la sua hemna Eugenia que participèn au desvolopament deu torisme en lançar la mòda deus banhs a la montanha : Cautarés, Lus, Luishon, ...
Que favorizèn tanben la mòda deus banhs de mar en Bascoat. Que bastín la bèra maison qui ei uèi lo dia l’ostau deu Palais a Biàrritz.
Sèrgi Clò-Versalhes
Vocabulari
arromegar : râler, ronchonner
gavidaire : meneur
mudar : bouger
penherar : saisir
pinhadar : pinède, forêt de pins