Las aigas e seuvas
Los bòscs servivan aus poblans tà tirar lenha* e husta* e hèr glanar los pòrcs. Que s’i copava hòrt d’arbes e los carboèrs e veirèrs que se’n servivan shens mesura. Las aigas servivan a pescar, au flotatge deu boès e aus molins. Mèstes de las aiguas e seuvas* que gerivan las seuvas* reiaus. Los consòls de las comunautats que gerivan la màger part de las autas.
De 1661 a 1680, lo rei de França, Loís XIV, qu’organizè ua refòrma tà gerir miélher las seuvas* qui devèvan hornir la husta* taus vaishèths* de la Marina.
Plan de 1668 de la seuva de Cassanhabèra en Comenge
Comissaris especiaus qu’estón enviats dens las provincias tà establir Mèstes de las aiguas e seuvas.
Loís de Froidour qu’èra Commissari tau Lengadòc e qu’arribè a Tolosa en aost de 1666. Que comencè un viatge aus Pirenèus e nos deishè descripcions de cada país visitat. Quan passè a Luishon en 1669, que’s manquè de’s hèr tuar pr’amor que los poblans e’u prengón per un comissari deus impòsts.
Que hasó realisar plans de las seuvas* e recensar los drets d’usatges e de propietat. En 1668, que redigí en francés Instructions pour les Ventes des Bois du Roy [Instruccions sus las ventas deus boès deu rei] e un guide tecnic taus gardabòscs e boscassèrs.
En 1669, lo rei que publiquè ua ordonança sus las seuvas* e las aigas qui serví de còde quasi 200 ans. Que creè “Granas Mestresas e Mestresas*” dab un Mèste, un loctenent, un procurador, un garda martèth* e un arpentaire en cadua. Las Taulas de Marme qu’èran tribunaus qui jutjavan deus ahèrs qui tocavan a las seuvas.
En Gasconha, qui avèva ua Grana Mestrèsa a Tolosa e Mestrèsas a L’Isla de Baish, Sent Guirons, Sent-Gaudenç e Tarba.
Ua Mestrèsa qu’estó creada en Comenge en 1480, mes los Mèstes ne demorèn pas en Comenge e no hasón guaire tà las seuvas reiaus.
Quan estó publicada l’ordonança de 1669, los poblans de las comunautats que perdín los drets costumèrs d’utilizar bòscs e aigas. A maugrat que lo rei los reconegón en 1671, que i avó susmautas*, fraudas, heridas* e assassinats d’agents forestièrs. En 1692, dus poblans d’Aranhoet en Aure que’s manquèn d’assassinar un comissari.
Après la refòrma, las ventas que raportavan vint còps mei au rei.
Camin de las puas
En 1660, lo rei de França Loís XIV que decidí de crear una marina de guèrra. Las puas* deus vaishèths* que’s crompavan en Escandinavia mes, pr’amor de las guèrras e deu prètz, lo rei que voló que las puas* deus vaishèths* venguèssen deu reiaume.
A condar de 1690, la Marina qu’organizè lo son pròpi servici dens las seuvas. Que causiva los arbres, los copava e los enviava a Tolon shens demandar au proprietaris. Lo pagament e’s hasèva a un prètz decidit per la Marina e que calèva aténder mei d'ua annada abans d’èster pagat. Que i avó procès dab mantua comunitat mes tostemps la Marina que ganhava...
Tà tirar lo boès de la seuva pirenenca, los ingenhaires de la Marina que bastín lo camin de las puas tà que i passèssen buèus juntats* qui tiravan las camas*.
Las camas* estavan miadas per flotatge dinc a Auloron e Baiona. Que s’arrestè en 1778 per manca d’arbes a copar.
Sèrgi Clò-Versalhes
Vocabulari
cama : tronc
garda marteth : òmi qui garda lo martèth qui merca los arbes ; garde-marteau
herida : blessure
husta : bois de construction
juntat : attelé
lenha : bois de chauffage
mestresa : juridiccion, autoritat sus un territòri de seuva ; en França, que i avèva 18 granas mestresas e 134 mestresas
pua : mât
seuva : forêt
susmauta : révolte
vaisheth : vaisseau, bâteau