1 – La matèria, qu’ei aquò?
Qu’aperam matèria tot çò qui compausa lo noste univèrs: los planetas, las estelas... tots los objèctes coma un calhau, ua borsa de plastic, ua cadièra, un estilo, ua veitura... tots los èstes coma ua flor, un can, un òme...
E l’aiga e l’aire tanben. Que son compausants deu noste univèrs, donc que son matèrias.
Que podem distinguir matèrias a l’estat solide, liquide o gasós. Las matèrias que pòden conéisher los tres estats. Que depen de la temperatura e de la pression.
Per exemple, sus Tèrra, l’aiga que pòt estar solida (glaç) o liquida (l’aiga de l’arriu per exemple) o gasosa (vapor au dessús de la caceròla per exemple).
Atau que pòts gahar un objècte a l’estat solide (glaç, calhau, estilo...), que pòts botar la matèria a l’estat liquide (aiga, lèit, shuc...) dens un recipient (botelha, caceròla, clòt de la man...). De segur non pòts pas gahar un gas!
Que ditz la sciéncia?
La matèria qu’ei tot çò qui a ua massa e un volume.
La matèria organica que constituish los èstes vius (animaus e vegetaus).
La matèria inorganica (en francés que disen matière minérale) que constituish tot çò de mes.
La quimia qu’ei la sciéncia qui estudia la composicion e las transformacions de la matèria.
Ua matèria qu’ei constituida de moleculas.
Entà passar d’un estat a un aute, la matèria que torna organizar las suas moleculas. A l’estat solide, la matèria qu’ei hèra organizada e las moleculas ligadas las uas a las autas. A l’estat liquide, las moleculas que’s tornejan* e que son mensh ligadas las uas a las autas. A l’estat gasós, las moleculas que s’esparrican*.
Quan la temperatura e la pression son hòrtas, hèra hòrtas, qu’apareish un aute estat de la matèria dit plasma. Las moleculas que’s copan e tots los elements qui consitituishen las moleculas venguen independents e fòrman ua grana garbura. Que tròban plasma dens las estelas e dens lo mitan* interstellar.
Sus Tèrra, que tròban plasma dens los eslambrets*, los neons e dens los ecrans a plasma (televisors)
E l’antimatèria qu'ei?
Qu’ei coma un miralh de la matèria. A cada petita particula de matèria (mes petita qu’ua molecula) que pòt existir ua particula d’antimatèria, la medisha que la prumèra dab la medisha massa mès dab ua carga electrica opausada. Qu’ei hèra instabla e que desapareish viste. No’n pòts pas véser autorn de tu!
Vocabulari
eslambret : éclair
esparricar : éparpiller
mitan : milieu
tornejar : agiter ; tornejà’s : s’agiter